Yerin beş okeanından biri hesab edilir. Antarktida qitəsini əhatə edir. Cənub Okeanı 8 iyun 2021-ci ildə Beynəlxalq Coğrafiya Cəmiyyəti tərəfindən rəsmən tanınmışdır və artıq 5-ci okean olaraq xəritələrdə qeyd edilir. 

Cənub Okeanı nədir və harada yerləşir

Cənub Okeanı-Antarktidanı əhatə edən, Sakit, Atlantik və Hind okeanlarının cənubunun toplusudur. Cənub Okeanının sahəsini okeanoloji xüsusiyyətlərə görə müəyyən edilir: soyuq Antarktida cərəyanlarının üç okeanın isti suları ilə yaxınlaşma xətti olaraq.

Cənubi Okeanın ehtimal olunan sahəsi 20.327 milyon km² -dir: okeanın şimal sərhəddi cənub eninin 60 dərəcəsindən keçir. Ən dərin yeri-dərinliyi 8425m-dir olan Sandviç çökəkliyidir.

Cənub Okeanı nədən ibarətdir?

Bura 13 dəniz daxildir: Ueddell dənizi, Skotia dənizi, Bellinshauzen dənizi, Ross dənizi, Amundsen dənizi, Deyvis dənizi, Lazarev dənizi, Riser–Larsen dənizi, Kosmonavtlar dənizi, Birlik dənizi, Mauson dənizi, Dürvil dənizi, Somov dənizi. Okeanın əsas adaları: Kergelen adası, Cənubi Şetland adaları, Cənubi Orkney adaları. Antarktik şelfi 500 metr dərinliyə qədərdir.

Antarktida materikinin sahillərinin yuyan bütün dənizlər, Skotia dənizi istisna olmaqla, sahilboyudurlar.

Cənub Okeanın tarixi

Cənub Okeanı ilk dəfə 1650-ci ildə Hollandiyalı coğrafiyaşünası Bernhard Varenius tərəfindən təsbit edilib və Avropalılar tərəfindən hələ kəşf edilməmiş "Cənub qitəsini" və Cənub Qütb dairəsinin üstündəki bütün sahələri əhatə edirdi. "Cənub Okeanı" termini ilk dəfə olaraq XVIII-ci əsrdə bölgənin sistematik kəşfiyyatının başladığı zaman xəritələrdə göründü. 1845 -ci ildə London Kral Coğrafiya Cəmiyyəti, hər tərəfdən cənub qütb dairəsini əhatə edən ərazini “Cənubi Arktik Okean” adlandırdı. 

Okeanlardakı gəmiçilik və ticarət fəaliyyəti beynəlxalq səviyyədə əlaqələndirmək üçün hazırlanmış Dünya Hidroqrafiya Təşkilatının (IHO) qurulduğu il, 1921-ci ildə beşinci okeanı tanımaq və ya tanımamaq mövzusunda mübahisə başlandı. IHO nəşrlərində, Cənubi Okean ilk olaraq 1937-ci ildə Atlantik, Hind və Sakit Okeandan ayrıldı. Bunun öz izahı vardır: üç okean arasındakı sərhəd Cənub hissədə çox şərtidir, eyni zamanda Antarktidaya bitişik sular özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir və Antarktika sirkumpolar cərəyanı ilə birləşir. Lakin, 1953 -cü ildə Dünya Hidroqrafiya Təşkilatı Cənubi Okeanın aydın sərhədlərini çəkə bilməməsi səbəbindən öz qərarını ləğv etdi. 

Kim Cənubi Okeanı tanıdı?

Elm adamları getdikcə elmi nəşrlərdə bu termini tez-tez xatırladaraq, Cənubi Okeanın bənzərsizliyini və onun hidroloji və biosistemlərinin ayrıca araşdırılmasının vacibliyini vurğuladılar. Nəticədə, 2000-ci il Dünya Hidroqrafiya Təşkilatının qərarına əsasən dünya okeanı beş okeana bölündü, ancaq bu qərar təsdiq edilmədi. Həmin qərara əsasən 60 dərəcə cənub paralelindən Antarktidaya qədər olan sular Cənub Okeanına aid edildi. Ancaq bütün coğrafi atlaslara və dərsliklərə dəyişiklik etmək üçün dünyanın aparıcı ölkələrinin rəsmi şöbələri səviyyəsində təsdiq edilməsi tələb olunurdu.

2021-ci il tərəfindən Cənubi Okeanı tanıması oldu. Daha əvvəl, 1999 -cu ildə bu termin Amerika Coğrafi Adlar Şurası tərəfindən irəli sürülmüşdür.

Lakin 8 iyun 2021-ci ildə ABŞ Milli Okean və Atmosfer İdarəsi (NOAA) və Beynəlxalq Coğrafiya Cəmiyyəti “Cənub Okean”ı rəsmən tanıdı.

Cənub Okeanın coğrafi mövqeyi

2000-ci ildə Cənub Okeanını tanıyan Dünya Hidroqrafiya Təşkilatı ərazisini şərti olaraq - Antarktida sahillərindən şimala, cənub eninin 60-cı paralelinə qədər müəyyən etdi. Bu qərar səs çoxluğu ilə qəbul edildi, belə ki, 60-cı paralel heç bir quru ərazinən keçmir və məhz Birləşmiş Millətlər Təşkilatının “Antarktida Müqaviləsi” bu sərhədlər daxilində fəaliyyət göstərir.

Coğrafiyaşünaslar bu mövqeyi yenidən nəzərdən keçirdilər: onların fikrincə, Cənub Okeanın şimal sərhədi Antarktida Sirkumpolar Cərəyanının soyuq sularının dövr etdiyi Antarktida Qütb Cəbhəsi boyunca çəkilməlidir. Antarktidanı əhatə edən bu zonaya “Antarktida yaxınlaşması” da deyilir.

Cənub Okeanının sərhədlərini, suların alt topoqrafiyasında da görülə bilər - praktiki olaraq bütün Antarktida Qütb Cəbhəsi boyunca sualtı yüksəlişlər şəklində.

Cənub Okeanda iqlim və hava

Dəniz temperaturu təxminən -2 ilə 10 ° C arasında dəyişir. Buz ilə açıq okean arasındakı temperatur ziddiyyəti səbəbindən qitənin ətrafında şərqə doğru fırtınaların siklonik hərəkəti çox sıx baş verir.

Yerdəki ən güclü orta küləklər 40 ° C cənub enliyindən Antarktida Dairəsinə qədər olan bölgədə qeydə alınmışdır. Bəzi sahil yerlərində davamlı güclü küləklər qışda sahil xəttini buzdan təmizləyir.

Aysberqlər ilin istənilən vaxtında Cənubi Okeanda rast gəlinir. Bəziləriin ölçüsü bir neçə yüz metrə çatır. Kiçik aysberqlər, onların parçaları və adətən 0,5 ilə 1 metr arasında olan dəniz buzları da gəmilər üçün problem yaradır.

Cənubi Okeanda həyat

Sərt iqlimə baxmayaraq, Cənub Okeanı həyatla doludur. Cənub Okeanının subpolyar mövqedə yerləşməsi səbəbindən burada, fotosintez üçün ən vacib sayılan “günəş radiyasiyası” müşahidə olunur. Cənub Okeanının fitoplankton növləri arasında diatomlar (təxminən 180 növ) üstünlük təşkil edir. Mavi-yaşıl yosunların sayı azdır. Cənub okeanı sularında həmçinin zooplankton, krill, süngər, echinodermlər və bir çox balıq ailəsinin nümayəndələri, xüsusilə də nototeniya yaşayır. Balinalardan - mavi balina finval, seyval, kambur balina; quşlardandan isə - sahilqağayıları, pinqvinlər və s. yaşayır. 

Bu ərazilərdə krillin (Euphasiaceae) biokütləsi 2.200 milyon tona çatır ki, bu da ildə 50-70 milyon tona qədər tutmağa imkan verir. Burada krill dişsiz balinalar, suitilər, digər balıqlar, pinqvinlər və bir çox quşlar üçün əsas qidadır. Xərçəngkimilər özləri fitoplanktonla qidalanırlar.