Bu maraqlıdır!

Yer haqqında ümumi məlumat

Günəşə yaxınlığına görə Günəş sistemindəki üçüncü planet və həyat aşkar olunan yeganə göy cismidir.

 

Yer - Merkuri, Venera və Mars ilə birlikdə Günəş sisteminin “Yer qrupu planetləri”ni təşkil edir (digər dörd planetə isə “Nəhəng planetlər” deyilir).

 

Yerin təbii 1 peyki var — Ay. Bundan əlavə Yerin bir çox süni peykləri var — ən böyüyü Beynəlxalq Kosmik Stansiyadır.

 

Yerə qonşu planetlər: Venera və Marsdır.

 

Yer üç əsas təbəqə, yaxud geosferdən ibarətdir: 70 km dərinliyə qədər -Yer qabığı, ondan altdan 2900 km dərinliyə qədər - Yerin mantiyası (Yuxarı mantiya və Aşağı Mantiya) və ondan Yerin mərkəzinə qədər - nüvə. Yer nüvəsi xarici və daxili nüvələrə ayrılır.

 

Yerin xarici təbəqəsi əsasən silikatlardan ibarət sərt qabıqdan ibarətdir. Sərt qabıq və mantiyanın yuxarı hissəsi litosferi təşkil edir (Yerin ən sərt qatı məhz – Litosferdir). Litosferin altında –Astenosfer yerləşir.

 

Yer aktiv plitə tektonikası ilə tanınan yeganə planetdir.

 

Yer qabığı iki tipə ayrılır: Okeanik və materik Yer qabığı. Geoloji epoxada okeanik Yer qabığının qalınlığı 5-dən 10 km-ə qədərdir. O, üç təbəqədən ibarətdir: üst nazik (1 km-dən artıq deyil) dəniz çöküntüləri təbəqəsi, orta (1,0-2,5 km) bazalt adlanan təbəqə və qalınlığı 5 km-ə yaxın olan, ehtimal ki, qabbrodan ibarət akt təbəqə. Kontinental qabıq daha mürəkkəbdir. Onun qalınlığı orta hesabla 35–45 km-dir. Dağlıq ölkələrdə 70 km-ə çatır. O da üç təbəqədən ibarətdir: bazalt, qranit və çökmə təbəqə.

 

 

Yerin orbiti

 

Yerdən Günəşə olan orta məsafə təxminən 150 milyon kilometrdir (1 astronomik vahid).

 

Perihelion (Orbitin Günəşə ən yaxın nöqtəsi): 147,098 milyon kilometr (0,983 astronomik vahid).

 

Afelion (orbitin Günəşdən ən uzaq nöqtəsi): 152,098 milyon kilometr (1,017 astronomik vahid).

 

Yerin öz orbitində orta sürəti saniyədə 29,783 kilometrdir.

 

Planet Günəş ətrafında 365,26 gündə bir dövr edir.

 

Yer kürəsində bir günün uzunluğu 23 saat 56 dəqiqə 4,1 saniyədir.

 

Yerin fırlanma istiqaməti Günəş sisteminin bütün (Venera və Uran istisna olmaqla) planetlərinin fırlanma istiqamətinə uyğundur.

 

 

Yerin fiziki xüsusiyyətləri

 

Yer - Günəş sistemində beşinci ən böyük planetdir.

 

Yer səthində temperatur -89,2 ilə +56,7°C arasında dəyişir.

 

Yerin ekvatorial radiusu 6378,1 kilometrdir.

 

Yerin səthi 510,072 milyon kvadrat kilometr təşkil edir.

 

Yerin orta sıxlığı 1 kub santimetr üçün 5,5153 qramdır.

 

Yerdə sərbəst düşmə sürəti saniyədə 9,78 metr kvadratdır və ya 0,99732 q-dır.

 

Yerin kütləsi 5,9726 x 1024 kiloqram təşkil edir.

 

 

Yerin atmosferi

 

Yer atmosferi əsasən azotdan (78,08%), oksigendən (20,95%), arqondan (0,93%) və karbon qazından (0,04%) ibarətdir, həmçinin iqlimdən asılı olaraq 0,1-dən 1,5%-ə qədər su buxarı ola bilər.

 

Yer kürəsində orta atmosfer təzyiqi (dəniz səviyyəsində) 1 atmosferdir (101,325 kPa).

 

Atmosfer kütləsinin dörddə üçü Yer səthindən ilk 11 kilometr məsafədə yerləşir.

 

Yer atmosferinin müəyyən sərhədləri yoxdur, o, kosmosa keçərək getdikcə nazikləşir və nadir hala gəlir.

 

Yer atmosferi şərti olaraq sıxlığı, temperaturu və tərkibinə görə fərqlənən təbəqələrə bölünür: troposfer, stratosfer, mezosfer, termosfer, ionosfer və ekzosfer.

 

Troposfer — atmosferin alt qatı olub, orta qalınlığı 11 km, ekvatorda 17–18 km, mülayim enliklərdə 10–11 km, qütblərdə 7–8 km-dir.

 

Stratosfer — troposferin üzərində yerləşib, qalınlığı 55 km-ə qədərdir.

 

Mezosfer — stratosferin üstündə 55–80 km arasında yerləşir. Mezosferdə qütb parıltısı olur.

 

Termosfer — mezosferin üzərində 80 km-dən 800–1000 km arasında yerləşir. Bu qat Günəşin zərərli rentgen süalarını udaraq,onların yerə düşməsinin qarşısını alır. Bu qat bəzən ionosfer adlandırılır.

 

Ekzosfer — ən üst təbəqə olub, 10000 km-ə qədər davam edir.

 

 

Yerin iqlimi

 

Planetimizin iqlimi yer oxunun 23,44 ° əyildiyinə görə mövsümi xarakter daşıyır. Fəsillərin dəyişməsinin əsas səbəbi ekliptikanın müstəvisinə nisbətən planetimizin əyilməsidir, yəni, Yerin Günəş ətrafında fırlanma müstəvisidir. Yerin oxu ekliptikanın müstəvisindən 23,44 ° əyilmişdir. Əgər bu bucaq sıfıra bərabər olsaydı, planetdə fəsillər heç vaxt dəyişməz, gecə ilə gündüzün uzunluğu eyni olardı və günəş il boyu eyni hündürlükdə üfüqdən yuxarı qalxardı.

 

Yer səthinə çatan günəş enerjisinin miqdarı genişlik artdıqca azalır.

 

Yer kürəsi iqlim zonalarına - təxminən vahid iqlimə malik təbii zonalara bölünür.

 

Köppen təsnifat sistemində iqlim tipini təyin etmək meyarı -müəyyən ərazidə hansı bitkilərin böyüyüb bitməsidir. Sistemə beş əsas iqlim zonası (rütubətli tropik meşələr, səhralar, mülayim zona, kontinental iqlim və qütb tipi) daxildir, bunlar da öz növbəsində daha spesifik alt tiplərə bölünür.

 

Təbiətdəki su dövranı quruda həyatın mövcudluğu üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir.

 

Dəniz cərəyanları, su sıxlığının fərqliliyi nəticəsində yaranan və istilik enerjisini ekvator bölgələrindən qütb bölgələrinə köçürən “termohalin sirkulyasiyası” kimi Yer kürəsinin iqliminin formalaşmasında mühüm amillərdən biridir.

 

 

Yerin relyefi

 

Okeanlar yer səthinin təxminən 70,8%-ni tutur. Yer səthinin quruluşu relyef adlanır. Relyef formaları böyüklüyünə görə beş yerə bölünür:

 

1. Planetar-materiklər, okean çökəklikləri, quruda və okeanda nəhəng sıra dağlar və düzənliklər.

 

2. Meqaforma

 

3. Makroforma-meqarelyefin böyük hissəsidir.

 

4. Mezoforma

 

5. Mikroforma

 

Sualtı səth - dağlıqdır, orta okean silsilələri sistemini, həmçinin sualtı vulkanları, okean xəndəklərini, sualtı kanyonları, okean yaylalarını və uçurum düzənliklərini əhatə edir.

 

Yerin qütbləri - Arktika dəniz buzunu və Antarktika buz təbəqəsini əhatə edən buz qabığı ilə örtülmüşdür.

 

 

Yer haqqında maraqlı faktlar

 

Yer Günəş sistemində ən çox tədqiq edilən planetdir və elmə məlum olan yeganə yaşayış üçün əlverişli planetdir.

 

Yer Günəş sistemindəki ən sıx planetdir və dörd daxili planetin (Günəşdən olan uzaqlığa görə daxili planetlər — Merkuri, Venera, Yer, Mars) ən böyüyü və ən ağırıdır.

 

Yer təxminən 4,5 milyard il əvvəl günəş dumanlığından əmələ gəlib.

 

Ayın Yerə qravitasiya təsiri okean gelgitlərinin səbəbidir.

 

Yer kürəsində təxminən 8,7 milyon canlı varlıq növü yaşayır və insan da onlardan biridir.

 

Planetin səthi daim dəyişib: Tektonik plitələrin gözə görünməyən hərəkəti görünən olmasa da onların hərəkətinin nəticələrini planetin səthində görə bilirik. Hindistan və Tibet arasında Himalay dağları yerləşir ki, onlar 2900 km məsafədə yerləşir. Bu uzun dağ zənciri təxminən 40-50 milyon illər əvvəllər əmələ gəlmişdi və o vaxt plitələrin hərəkəti sayəsində Hindistan və Avrasiya birləşmişdi.

 

Diametri bir neçə min kilometr olan asteroidlərin Yerə düşməsi onun məhv olmaq təhlükəsi yaradır, lakin müşahidə edilən bütün cisimlər bunun üçün çox kiçikdir və yalnız biosfer üçün təhlükəlidir.

 

Yer ilk dəfə 1959-cu ildə Explorer 6 kosmik gəmisi tərəfindən kosmosdan çəkilib.

 

Yeri kosmosdan görən ilk insan 1961-ci ildə Yuri Qaqarin olub.

 

Kosmosdan və Yerin orbitindən kənarda yerləşən planetlərdən, planetimizin Aydakı kimi fazalardan keçməsini müşahidə etmək mümkündür.