Amudərya çayı - Orta Asiyada ikinci ən uzun və ən böyük çaydır. Uzunluğu 1415 kilometrdir, hövzəsi isə 309 min kvadrat kilometrdən çoxdur. Mənbəyi Pamir dağlarından başlayır. Çay Vəxş və Pənc çaylarının qovuşduğu yerdə əmələ gəlir. Aral dənizinə axaraq delta əmələ gətirir. Çayın suyu uca zirvələrdəki qar və buzlaqların əriməsi hesabına yığılır. İsti yay aylarında suyun səviyyəsi qalxır. Dünyanın ən uzun – Qaraqum kanalı bu çaydan çəkilmişdir.

Amudərya çayı beş dövlətin ərazisindən keçir: Özbəkistan, Türkmənistan, Tacikistan, Qırğızıstan və Əfqanıstan. Əsas axın Tacikistanda - 85% və Şimali Əfqanıstanda - 15% təşkil edir. 3 böyük sağ qol əmələ gətirir: Şerabad, Kafirnigan və Surxandarya. Kiçik bir sol qolu var - Kunduz. Suyun 80% -i 24 milyard kubmetr həcmində olan 36 su anbarı ilə tənzimlənir. Çayın illik axını 73,6 km 3 təşkil edir.Tarixən bu çay Britaniya Hindistanı ilə Rusiya İmperiyası arasında sərhəd olmuş. Bu gün isə o, Türkmənistan ilə Əfqanıstan arasında sərhəd rolunu oynayır.

Çayın suyundan suvarmada geniş istifadə olunur. Amudərya çayının suyunun 45%-i bu kanal vasitəsilə əkin sahələrinə ötürülür. Turan ovalığında geniş pambıq tarlaları məhz bu kanal vasitəsilə suvarılır.

Bu çay, hövzəsində yaşayan çox sayda insan üçün vacibdir. Sular daxili ehtiyaclar, elektrik enerjisi istehsalı, kənd təsərrüfatı, içməli və sənaye istehlakı üçün istifadə olunur. Balıqçılıq çayın aşağı axınında və sel göllərində inkişaf etmişdir. Su, əksər sahələri suvarmaq üçün kənd təsərrüfatı tərəfindən alınır, çünki bu fəaliyyət 5 ölkənin hamısının iqtisadiyyatının vacib bir sahəsidir - ÜDM-in 35% -ə qədər. Məsələn, Əfqanıstanda əhalinin 80% -ə qədəri bu sahədə işləyir. Türkmənistan və Özbəkistan digərlərindən daha çoxunu kənd təsərrüfatının ehtiyacları üçün alır - 40% -ə qədər.

Çay qədim zamanlardan bəri məlumdur. Qədim yunan tarixçisi Herodot, Amudəryanın antik dövrdə 40 ağzı ilə bataqlıqlara girdiyini və 360 kanala sahib olduğunu, ancaq yalnız bir qolu ilə düşdüyünü yazdı, lakin müasir elm adamları su axınının yalnız qədim salnaməçinin məlumatlarının böyük ehtimalla şifahi əsas götürüldüyünü tapdılar. Amudərya qədim dövrlərdə bir çox ad daşıyırdı. Zərdüştlər ona “Vakş”, “Arhara”, “Raha” və ya “Ranha” deyirdilər. Qədim yunanlar “Araxes” adlanırdı. Makedoniyalı İskəndərin fəth kampaniyaları zamanı çayın adı “Oxos” idi. Antik dövrün böyük dövlətləri Amudərya sahillərində yerləşirdi: Xorazm, Baktriya və Soqdiana. Orta əsrlərdə Amudərya boyu Rusiyadan Buxaraya ticarət yolu var idi. I Pyotr fəal şəkildə çayı rus ticarətinə cəlb etməyə çalışırdı. O zaman Amudərya çayı tədqiq edildi. O dövrün xəritəsi olduqca dəqiqdir. Çayın sistemli tədqiqatları yalnız 20-ci əsrdə başlamışdır. Sonra suyun tərkibini müşahidə etməyə başladılar.

Son onilliklərdə Amudəryadakı yük artdı və bu da suyun tərkibində kəskin bir şəkildə pisləşməyə səbəb oldu. Balanssızlıq da var idi. Amudərya çayı bu gün minerallaşma və sərtliyin həyəcan verici parametrlərini göstərir. Məsələn, 1940-cı ildə 4.2 mg.eq / litr idi. 90-cı ildə - 9. Və bu gün - 9.8 mg.eq / litr. Duz konsentrasiyası fəsildən asılıdır. Bu göstəricilər sənaye və sənaye sularının çaya kütləvi axıdılması ilə əlaqədardır; səth axını və çay gəmilərindən tullantılar da vacibdir. Çay bir neçə ştatın ərazisindən keçdiyindən onun təmizlənməsi problemləri çox çətindir. Bu günə qədər hər beş ölkənin hökuməti planlar hazırladı və müqavilələr imzaladı.

Balıq çayın aşağı hissəsində və Amudərya hövzəsinin göllərindədir. Balıqçıların əsas ovu sazan, qızılbalıq, asp, marinka və barbeldir. Ancaq yuxarı hissədə çayda alabalıq əvəz edən balıq - osman da var. Bunlar balıqçılıq obyektləridir və Amudərya sularında yüzdən çox müxtəlif növə rast gəlinir. Marinka, barbel və osman əsasən Amudəryada rast gəlinən olduqca bənzərsiz canlılardır. Osmanda ov axtardıqları antenalar var, quyruğunun və yanlarının kiçik nadir tərəzilərlə örtülməsi, qarınlarının tamamilə çılpaq olması və 2 əlavə anteninin olması ilə barbel və marinkadan fərqlənir. Amudəryadakı balıqçılıq maydan oktyabr aylarına qədər davam edir. İplik, eşşək və yarım balıq ilə balıq tuta bilərsiniz.

Rafting həvəskarları buraya gəlməyi çox sevirlər. Həm Amudərya, həm də Sırdərya bu baxımdan cəlbedicidir - bir neçə maraqlı yer var. Marşrut Daşkənddən bir neçə kilometr aralıda başlayır. Raftin zirvəsi sentyabr ayının ortalarında və oktyabr ayındadır. Tarix və səyahət həvəskarları qədim əzəmətli şəhərlərə heyran olmaq və Amudərya qoruğunu ziyarət etmək üçün dünyanın hər yerindən buraya gəlirlər. Çayın sahillərində bir neçə iqlim qurşağı yerləşir: səhra, yarı səhra və dağlar. Bu bölgə təkburnaqlı və qırmızı siyahıya düşən qar leoparına ev sahibliyi edir. Bundan əlavə, bir çox xəstəliyin sağaldığı möcüzəvi Mollakara gölü də var. Makedoniyalı İskəndər dövrünün qədim şəhəri - Nisa bir vaxtlar burada çiçək açdı. Amudərya tarixin əbədi cazibəsidir.